صمغ فارسی، صمغ تراوش شده از درخت بادام کوهی (با نام علمی Amygdalus scoparia) میباشد. اين صمغ كه به نامهاي “صمغ زدو” و “صمغ شيرازي” نيز معروف است، به رنگهای سفيد، زرد و قرمز ديده ميشود و بر همین اساس درجهبندی میگردد. صمغ فارسي مانند ساير صمغها، بههنگام حل شدن در آب، محلولهايي چسبنده و ويسكوز توليد میكند. این صمغ داراي كاربردهاي دارويي، غذایی و صنعتی است، که برای مثال، بهعنوان پمادی برای مفاصل متورم، عامل ضد انگل، مسکن دندان درد، اشتهاآور، عامل ضد سرفه، حالتدهنده مو و لعاب پوستی در طب سنتی کاربرد دارد. در داروسازي نیز از این صمغ به عنوان عامل امولسیونکننده و سوسپانسیونکننده به همراه کتیرا و صمغ عربی استفاده میشود.
صمغ فارسی يك هيدروكلوئيد غير نشاستهاي با ماهیت پلیساکاریدی اسیدی است که قسمت اعظم پیکره اصلی آن متشکل از واحد قندی گالاکتوز همراه با مقدار کمتری آرابینوز (به نسبت تقریبی ۱:۲) است.
صمغ فارسی بهطور طبیعی از دو بخش محلول (حدود %۳۰)، و نامحلول (حدود %۷۰) تشکیل شده است. بخش محلول بهراحتی در آب سرد حل شده، در حالیکه بخش نامحلول آن بهطور نسبی در آب داغ حل میشود. طبق بررسیهای صورت گرفته، ماده خشک صمغ فارسی متشکل از حدود ۹۵-۹۴ درصد پلیساکاریدها و تقریبا ۶-۵ درصد ناخالصیهای چربی، پروتئین، اجزای فنولی (تانینها) و مواد معدنی است، که البته با ترسیب الکلی قابل حذف میباشند. ویژگیهای فیزیکوشیمیایی صمغ فارسی بهطور قابل ملاحظهای متفاوت از صمغ عربی است، که برای مثال علیرغم صمغ عربی، این صمغ در غلظتهاي پایین نیز محلولهایی چسبنده و ویسکوز تولید مینماید؛ محلولهای صمغ فارسی ویسکوزیته بسیار بالاتر از محلولهای صمغ عربی ایجاد میکنند. قوام حاصل از این صمغ از کتیرا نیز بیشتر است.
بهطور متوسط، یک گرم صمغ فارسی میتواند حدود ۱۲ گرم آب جذب نماید. این صمغ در محدوده غلظت ۸-۱ درصد تشکیل ژل نمیدهد. با این حال، در غلظتهای بالاتر از ۱۲-۱۱ درصد قادر است یک شبکه ژل حقیقی ایجاد نماید.
توزیعپذیری صمغ فارسی در آب بهطور قابل توجهی با افزایش دما افزایش مییابد. برای مثال مشخص شده که در دمای ۳۰ درجه سانتیگراد، تنها ۳۰ درصد از کل صمغ محلول بوده، اما افزایش دما تا ۹۰ درجه سانتیگراد منجر به حلالیت بیشتر تا حدود ۶۰ درصدِ کل صمغ میگردد. همچنین ویسکوزیته بخش محلولِ صمغ فارسی تا دمای ۶۰ درجه سانتیگراد بهطور قابل ملاحظهای تغییر نمیکند، اما افزایش دما تا ۹۰ درجه سانتیگراد سبب کاهش ویسکوزیته آن میگردد. بهلحاظ رئولوژیکی، دیسپرسیونِ بخش محلول صمغ فارسی در آب، رفتار شل شونده با برش نشان میدهد. افزودن نمکها و یا شرایط اسیدی نیز سبب کاهش ویسکوزیته ظاهری صمغ فارسی میگردد. دیسپرسیون ۱ درصد صمغ فارسی در آب حالت اسیدی (pH 4.3-4.62) داشته و رابطه عکسی میان pH محلول و رنگ صمغ فارسی وجود دارد، اینگونه که هر چه رنگ صمغ روشنتر باشد، pH محلولِ صمغ بالاتر است. تانینها مسئول رنگ صمغ فارسی بوده و بنابراین هرچه رنگ صمغ روشنتر و سفیدتر باشد، محتوای تانین آن کمتر است. محتوای تانین، یک پارامتر محدود کننده در کاربرد صمغ فارسی برای مصارف غذایی و دارویی است.
صمغ فارسی علاوه بر کاربردهای دارویی و سلامتیبخش، از اهمیت تکنولوژیکی در محصولات غذایی نیز برخوردار است. از آن جمله میتوان به کاربرد موثر این صمغ در تولید فیلمهای خوراکی و پوششی اشاره کرد. در این رابطه، کشیدن مخلوط تهیه شده از بخش محلول در آب صمغ فارسی، گلیسرول و نمک کلرید کلسیم، فیلمی خوراکی بدست داده که از انعطافپذیری بالا، شفافیت و مقاومت کششی بالایی برخوردار است.
صمغ فارسی میتواند بهعنوان یک امولسیفایر غذایی در سیستمهای امولسیونی همچون امولسیونهای نوشیدنی (Beverage Emulsions) مورد استفاده قرار گیرد.
با توجه به خاصیت پایدارکنندگی مناسب، صمغ فارسی میتواند تا میزان ۷۵ درصدِ کربوکسی متیل سلولز (CMC) در مایونز جایگزین شود بدون آنکه در پذیرش کلی و ویژگیهای حسی مایونز تولید شده تغییری رخ دهد. کاربرد موثر این صمغ در بهبود خواص رئولوژیکی خمیر نان تافتون، همچنین پایدارسازی سیستم شربت خاکشیر در برابر ترسیب، بهبود خواص بافتی، ارتقای ویسکوزیته و کاهش سینرسیس در ماست پروبیوتیک کم چرب، و جایگزینی نسبی آن با ژلاتین (بخش نامحلول در آب صمغ فارسی) در محصول پاستیل به اثبات رسیده است.
صمغ فارسی بهدلیل خاصیت چسبندگی در قرصسازي، رنگسازي، نساجی (بهعنوان مثال براي آهار دادن پارچه) و یا عایق کردن سطح لنج ها و قایق ها براي جلوگیري از نفوذ رطوبت استفاده می شود.
صمغ فارسی میتواند بهعنوان ماده پایه در تولید چسبهای مایع (Liquid Glue) و دیگر چسبهای صنعتی مورد استفاده قرار گیرد. از این صمغ طبیعی و غیرسمی میتوان بهعنوان چسب در قسمت چسبنده تمبر پستی استفاده نمود؛ با خشک بودن سطح تمبر پستی، خاصیت چسبندگی وجود نداشته اما بهمحض مرطوب نمودن سطح تمبر، چسبندگی ایجاد میگردد.
در تولید زغال قالبی یا زغال فشرده نیز میتوان از صمغ فارسی بهعنوان چسب زغال استفاده نمود.
بهدلیل خاصیت چسبندگی بالای صمغ فارسی و قیمت مناسب آن، کاربرد این صمغ در فرمولاسیون انواع کود گیاهی و نیز تولید خوراک دام رو به افزایش است.